TWIERDZA PISZ

Fragment badań dotyczących twierdzy obronnej w mieście Pisz ----------------------------------

Twierdza w układzie gwiazdy (trace italienne) to fortyfikacja zbudowana w stylu, który rozwinął się w epoce prochu strzelniczego, kiedy armaty zdominowały pole bitwy. Pierwsza fortyfikacja została wybudowana w tym stylu w połowie XV wieku we Włoszech. Średniowieczne fortyfikacje w kształcie kręgu okazały się zbyt słabe, przez co narażone na duże szkody bądź zniszczenia w wyniku ostrzału armatniego, skierowanego bezpośrednio z zewnątrz w kierunku prostopadłych kamiennych murów. Fort w kształcie gwiazdy był bardzo płaską strukturą złożoną z wielu trójkątnych bastionów, specjalnie zaprojektowanych w taki sposób, by jeden zakrywał drugi, oraz z rowu otaczającego fortyfikację. Pozostałe struktury, jak raweliny, rogi, szańce oraz inne odcięte forty mogły być dodawane w celu stworzenia złożonej struktury symetralnej. Jednym z takich zaawansowanych założeń urbanistycznych w XVII w Prusach Królewskich była Twierdza Pisz. W związku ze wzrostem zagrożenia w wyniku wojen polsko-szwedzkich, niezmiennym elementem opracowywanych wówczas planów było stworzenie systemu obrony granic opartych na bastionowych twierdzach miejskich, umocnionych wg najnowszych wzorów wczesno nowożytnej sztuki fortyfikacyjnej. Plany opracowywali architekci sprowadzeni do Prus Książęcych z Niderlandów. Jednym z inżynierów, który przybył na zlecenie sprawującego władze w Prusach Książęcych margrabiego Jerzego Fryderyka, był Niclas De Kemp. Jego misja była elementem szerszych działań w zakresie zwiększenia obronności księstwa. Jego plan twierdzy miejskiej został jednak poddany mocnej krytyce ze strony pruskich inżynierów i nie został zrealizowany. Obejmował skalą tylko 1/4 późniejszych planów. Zdecydowano się w późniejszym czasie na rozległe kosztowne założenie obejmujące całe miasto w formie "gwiazdy". Była to twierdza stylu szkoły holenderskiej w typie klasycznym.

Rys. Twierdza Pisz - Plan Drezdeński Furstenhoffa (XVII w.) / twierdza "gwiazda" w stylu holenderskim.

Fot. Przykładowa realizacja twierdzy holenderskiej. Na zdjęciu fortyfikacje w holenderskiej miejscowości Bourtange, w prowincji Groningen. (Rok budowy 1593 r.) ------------ Pisz odgrywał ważną rolę, jako istotny strategicznie punkt, ryglujący popularny w tamtym okresie szlak komunikacyjny. Wybór miejsca nie był przypadkowy, decyzja wynikała głównie z "holenderskich" warunków technicznych: a) rozległe tereny podmokłe dające naturalną barierę dla wojsk wroga b) stałe napełnienie i utrzymanie fosy, b) utrzymanie przeprawy na Pisie (głównego mostu regionu wschód-zachód) oraz jednoczesna kontrola głównego szlaku transportu wodnego (północ-południe).

 Fot. Współczesna mapa hipsograficzna z oznaczeniem kolorami wysokości terenu. Niebieski kolor to prawdopodobne umiejscowienie w XVII w. podmokłych terenów takich jak bagna, rozlewiska.

 Fot. Współczesna mapa hipsograficzna z oznaczeniem kolorami wysokości terenu. Ciepłe kolory to zachowane uformowanie terenów twierdzy. Wokoło twierdzy widać obniżenie fosy (kolor zielony) i mocno wyróżniający się na czerwono bastion północno zachodni. Już w latach 1586-1588 do miasta przybywa generalny zbrojmistrz hans Schrimpf, przeprowadza inspekcję funkcjonowania militarnego zamku i prawdopodobnie podejmuje pierwsze decyzje związane z przebudową systemu obronnego zamku . W roku 1590 przebywa w Piszu inżynier Hans Wissmar, który opracowuje projekt i plan niezbędnych robót. Prace rozpoczynają się od budowy obwałowania zamku i wykonania palisady miejskiej. Kolejnym krokiem jest wykonanie dwóch narożnych bollwerków (baszt obronnych) zamkowych. Prace trwają do roku 1600.

Rys. Trzecia i prawdopodobna czwarta faza rozbudowy fortyfikacji zamku jako cytadeli twierdzy miejskiej. / autor: arch. T.Kamiński (2023)

------------ Wstępne prace fortyfikacyjne całego miasta wykonywane już były prawdopodobnie w latach 1647 w trakcie pobytu w Piszu mierniczego Georga Trebera i realizacji kolejnych elementów obwarowań zamku trwających od 1628 do roku 1660. Treber faktycznie przybył w celu opracowania rozbudowy tylko okolic zamku jako twierdzy lecz prawdopodobnie juz wtedy zmieniono plany i postanowiono rozszerzyć założenie na całe miasto. W tych latach prace przy zamku w początkowej fazie wykonywane były pod kierownictwem Abrahama zu Dohny i inzyniera Christiana Rosego. Nadzór późniejszej fazie budowy sprawował starosta piski Friedrich von Lehndorff. Konkretne jednak inwestycje fortyfikacji miasta to druga połowa XVII. Prace wykonywane były pod kierunkiem sławnego generała von Waldecka. Jego obecność świadczy o przywiązaniu dużej wagi do twierdzy przez władze pruskie. W pierwszej fazie wykonano wokół miasta drewnianego parkanu i prac ziemnych związanych z fosą twierdzy, a następnie w latach 1679 – 1698 zrealizowano system fortyfikacji bastionowych, bramnych.

Fot. Współczesna mapa satelitarna Pisza z oznaczeniem komunikacji w okolicy bramy głównej. Czerwona kropka to prawdopodobne ustawienie głównej bramy wjazdowej do miasta twierdzy. Kolor niebieski to umiejscowienie rawelinu zachodniego.

Fot. Współczesna mapa satelitarna twierdzy Bourtange z oznaczeniem analogicznego wjazdu jak w Piszu. ------------ Od 1686 do 1714 w czasach świetności Twierdzy Piskiej tytuł gubernatora Johannisburga nosił hrabia Rzeszy Carl Wilhelm Finck von Fincensten. Z dostępnych źródeł wynika, że 4 czerwca 1698 roku rozpoczął się w Piszu zjazd króla Polski Augusta II Mocnego oraz króla Prus Fryderyka III, wtedy już twierdza była najprawdopodobniej w dużej części ukończona.

Brak jednak odpowiedniego finasowania i (historycznie potwierdzone) informacje o problemach przy budowie tak szeroko zakrojonego założenia, nie pozwala ostatecznie potwierdzić jaki był stan ukończenia twierdzy. Na dzień dzisiejszy, brak odpowiednio przeprowadzonej kwerendy historycznej oraz brak prac archeologicznych, uniemożliwia określenie precyzyjnie etapów rozbudowy i faz przebudowy tego obiektu.

Rys. Rysunki przedstawiają elementy składowe fortyfikacji i sposób wykreślania bastionów.

Rys. Przekrój sylwety nasypów twierdzy z opisem elementów wyposażenia fortyfikacji

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Projekt twierdzy i cały system fortyfikacji, oparto prawdopodobnie na wzorcu z podręcznika napisanego przez urodzonego w Toruniu matematyka i inżyniera wojskowego Adama Freytaga. Zakładał on budowę miasta w składzie fortyfikacji wyposażonych w :

a) Cztery pełne bastiony otoczone fosą b) Jedną ostoje fortyfikacyjną - redan rzeczny

c) Cytadele - przebudowany zamek krzyżacki

c) Trzy czteroboczne raweliny

d) Siedmioramienną gwiazdę nasypów fosowych zakończoną ostrokołem.

e) Podwójny bastion chroniący most przeprawy miejskiej, od strony wschodniej.

Rys. Geometryczny wykres założeń urbanistycznych Twierdzy Pisz. / autor: arch. T.Kamiński (2017)

Rys. Geometryczny środek założenia twierdzy w okolicy rynku miejskiego oznaczony (w przybliżeniu) na współczesnej mapie satelitarnej.

Rys. Twierdza bastionowa według planu Drezdeńskiego, na aktualnej mapie Pisza.

a) Ulica Gizewiusza, Kopernika, Okopowa były głównym wewnętrznym szlakiem logistycznym obrony, ich kształt

zachował się niezmieniony do dnia dzisiejszego. b) Brama główna "Królewiecka" od strony zachodniej znajdowała się na ulicy Okopowej (Szańcowej). c) Brama wschodnia "Puszczańska" znajdowała się nad rzeką Pisą

d) Zamek jako cytadela oddzielony był od twierdzy fosą przed która utworzono mały rawelin z dojazdem od strony

rynku miasta ------------

Rys. Stan realizacji twierdzy według kartografa pruskiego mieszkającego na stałe w Królewcu Jana Władysława Suchodoleca (von Suchodoletz) na mapie z roku 1735.

Rys. Prawdopodobny stan częściowej realizacji twierdzy wraz z cytadelą-zamkiem (oznaczonym na czerwono) według inwentaryzacji - planu Guttzeita z roku 1797. ------------ W roku 1709 wyniku epidemii dżumy twierdza opustoszała, przy życiu zostało 15 mieszkańców.

Rys. Mapa katastralna z 1864r, przerysowana w 1916r. Rysunek przedstawia prawdopodobnie stan urbanistyczny miasta po 30 latach, od czasu likwidacji ostatnich umocnień twierdzy. Widoczne nowe parcelacje działek wytyczone prostopadle do kanału wodnego będącego pozostałością po fosie, rozbiórka cytadeli (zamku). Wyraźnie jednak widać obrys zewnętrznych gwiazdy i wewnętrzny układ ulic, które (szczególnie w części północnej miasta) pozostają niezmienne do dnia dzisiejszego. Widać też teren po rozbiórce zamku i nowy podział działek po zasypaniu fosy. W nowym układzie urbanistycznym nienaruszony pozostaje plac zamkowy i główny plac miejski.

Rys. Wizualizacja Twierdzy Pisz (XVII) osadzona w aktualnym zdjęciu satelitarnym. --------------------------- W roku 1787 nastąpiła częściowa likwidacja twierdzy Johannisburg. Zamek-cytadelę sprzedano, rozebrano umocnienia, a uzyskane w ten sposób grunty oddano z powrotem mieszczanom. W 1837 roku odnotowano kolejne, ostatnie rozbiórki budynków, nasypów i murów obronnych.

Źródła : G.CH.Pisański, E.J.Guttzeit, S.Herbst, T.Zarębska. B. Dybaś, --------------------------- * Szlak edukacyjny wokół twierdzy: link